Найманбайұлы Әсет

Найманбайұлы Әсет
(1867-1922)

Әсет Наймабайұлы – 1867 жылы Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы, Қызыларай ауылында туған қазақ ақыны (суырып салма), әнші-коомпозиторы.Әсеттің әке-шешесі кедей, шаруа адамдар болған. Кейін, ер жетіп, есейіп айтысқа түскен кезінде де кейбір ақындар оның кедейлігін бетіне басады. Алайда нағыз байлық өнер мен білімде деп түсінген Әсет ескіше оқыған, көзі ашық адам болады. Оның дүниетанымы, ой тереңдігі әсіресе айтыс жанрында кеңірек танылды. Мысалы, әйгілі ақын қыз Ырысжанмен айтысқанда Әсет он сегізде ғана екен, соған қарамастан қыздың айтқан небір қиын жұмбақтарын қиналмай, қолма-қол шешіп береді. Бұдан ақынның білімді, зерделі екендігі айқын аңғарылады. Сөйтіп, Әсет пен Ырысжанның айтысы -көркемдігі, сөз қолдану шеберлігі жөнінен Біржан мен Сара айтысынан кейінгі озық туынды болып табылады. Әсет - негізінен айтыс ақыны. Ол Ырысжаннан басқа, Әріп, Бақтыбай, Кәрібай, Қали, Сәмет ақындармен және Мәліке қызбен айтысқан. Әсеттің "Салиха - Сәмен", "Ағаш ат", "Перизат", "Үш жетім қыз", "Нұғыман - Нағым", "Мәлік-Дарай", "Жәмсап", "Кешубай" атты қисса-дастандары бар. Оның ішінде "Салиха - Сәмен" дастаны мен фантастикалық тұрғыда жазылған "Ағаш ат" қиссасы - адал достықты, әділеттікті ұран етіп жырлаған шығармалар. "Жас жігіт надандықпен алданады", "Өсиетнамада" ғылым-білімге, өнер мен мәдениетке үндесе, "Фани дүние", "Жан фани дүниеден ақырда өлмекте" өмір, оның мән-мағынасы, жалпы тіршілік жөнінде толғанады, ал "Сүйенген, жаным жалғыз өзің", "Сеніспей уағдалы серттен қайтпа", "Жақсы әйел" шығармаларында отбасы, махаббат, әйел теңдігі тақырыптары қамтылса, "Жасболат кісі-ақ едің алшақтаған", "Қарақұрсақ Күшік болысқа" және "Төртқұл Ақболаттың биі Кәріпке айтқаны" феодалдық құрылысты әшкерелеп, оның өкілдерін мінеп, сынайды. "Ақырғы сөз", "Жас шама" сияқты туындыларында өмірге деген «құштарлық туған жер мен елге деген ыстық сезім айшықты, бейнелі тілмен жырланды. Әсет А. С. Пушкиннің "Евгений Онегин" романын аударып (еркін аударған), оны өзі қисса етіп жырлаған. Қазақ халқының көшпелі тұрмысын, тарихын, этнографиясын, арман-мұңы мен тілек-мақсатын жан жүрегімен сезінетін майталман ақын жырлары көркемдігімен, формалық ізденістерімен баурайды. Ойды образбен беру, ұтымды теңеу, метафоралар Әсет өлеңдерін даралай түсетін компоненттер. Әсет мұраларының ішінде халыққа кеңірек тарағаны - оның әндері. Ол Біржан сал, Ақан серіден дәуірлеген Арқа әнінің дәстүрін жалғастырып, дамыта түсті. Жас кезіндегі әндерінде ("Кіші Ардақ", "Үлкен Ардақ", "Қарагөз", "Мақпал")психологиялық тереңдік пен адамның жан дүниесін қозғайтын нәзік лирикалы Ақан әндерінің әсері байқалады. Бұл-оның қалыптасу, өзіне тән мәнер-нақыш табу кезеңі еді. Ақан сері әндеріндегі құбылмалы қайырымдар, ән тармақтарының музыкалық-синтаксистік - ерекшеліктері . Әсет әндеріне де тән. "Інжу-Маржан" әні (кейде "Әсеттің әні" деп те аталады) -- өз стилін айқындай түскен туынды. Ол концерттік пландағы халықтық-профессионалдық әндердің классикалық үлгісі болып саналады. Ән болашаққа жарқын көзбен қараған оптимистік нақышымен, формалық жетістігімен (қайталанбалы үш жүйелі әуен) және интонация өткірлігімен ерекшеленеді. Әншінің музыка өнеріндегі келелі бір табысы -"Қисмет" әні. Бұл әнде тыңдаушысын өзіне баурап алатын ақындық арын, әуен жүйелілігі, терме екпіні мен қайырманың кетеріңкілігі әдемі жарасым тапқан. Сондай-ақ Әсет "Ырғақты", "Аққарагер", "Қарагөз", "Майда қоңыр", "Жалған-ай", "Сырмақ үйкер" т. б. әндердің авторы.Әсет шығармашылығы - халқымыздың рухани байлығындағы елеулі мұра.