БІРЖАН ҚОЖАҒҰЛҰЛЫ (БІРЖАН САЛ)

БІРЖАН ҚОЖАҒҰЛҰЛЫ (БІРЖАН САЛ) (1834-1897 ж.), композитор, әнші, акын. Біржанның үлкен әкесі - Қожағұл, өз әкесі Тұрлыбай қарапайым шаруа болған. Біржан алғаш ауыл арасында ән салып, өнер куған, бертін келе өз жанынан да ән шығара бастайды. Ол — қазақтың әншілік-орындаушылық өнерін дамытып, халық музыкасын өз шығармашылығымен биік белеске көтерген аса дарынды халық композиторы. Біржан сал әндері өзі өмір кешкен заманның неше алуан окиғаларын, адамгершілік, ізгілік мәселелерін толғап, адам жанының нәзік сезім күйлерін лирикалық әсем сазға бөлейді. Біржанның алғашқы әндерінің бірі — «Біржан сал» әні. Мұнда жастық шақтың от-жалыны да, салдық, серілік салты да, сұлулык атаулыға қызығу да көрініс береді. «Айтбай», «Ақтентек», «Алтын балдақ», «Бірлен», «Ғашығым», «Мәті-Дәулен» сияқты әндер Біржан сал шығармашылығындағы шоқтығы биік, сыршыл шығармалар. Мысалы «Ләйлім-Шырак» немесе «Көлбай-Жанбай» әнінде жоғалған шідерін тілге тиек ете отырып, өзі қонып шыққан үйдің сұлу қызы Ләйлімге деген ішкі жан толкынысы, көніл күйі паш етіледі. Біржан сал патриархалды-феодалды заманның етектен тартқан ескілігіне, қарадүрсін заңжосығына, зорлықшыл ісіне, әлеуметтік әділетсіздігіне асқақ әндерімен, уытты жырларымен қарсы тұрған суреткер. Оның «Жанботасы» тек Азнабай болыстың ғана зорлықшылдығын әшкерелеп қоймайды, сол сияқты озбыршыл Жанботаларға деген акынның ашу-ызасын білдіреді. Ал «Адасқақ» атты әнінде осы ойын, шонжарларға деген іштегі ыза-кегін одан әрі айқындай түседі. Заманының әділетсіздігіне, зорлық-зомбылығына деген Біржан салның наразылығы, өкініш үні тіпті оның өмірінің соңғы кезеңінде шығарған «Жамбас сипар», «Теміртас», «Қарасу есік алды» деп аталатын трагедиялық әндерінен де айқын сезіледі.

Біржан сал әншілік, ақындық, орындаушылық өнерде де өз үн-бояуымен, өз әуенімен жеке-дара өнерпаз болғандықтан, оның айналасына халықтың таңдаулы ақын, әншілері, өнерпаздары топталып, ақынды ұстаз тұтқан. Бұлардың бір тобы Біржан салның әншілік, ақындық, композиторлық өнерін өздерінің шығармашылығы арқылы дамытса (Жаяу Мүса, Акан сері, Қанапия, Балуан Шолақ, Үкілі ЬІбырай т. б.), енді бірқатары оның ән шығармашылығы, орындаушылық өнерін, халық арасына кеңінен таратушы, насихаттаушы болды (Құлтума, Жарылғапберді, Ғазиз т. б.). Біржан салның ізін қуған осындай өнерлі адамдар арқылы біздің заманға оның 44-ке жуық әні жетті. Кеңес заманында Ғ. Айтбаев, К, Байжанов, Ә. Кашаубаев, К. Бабаков, Қ. Лекеров, Ж. Елебеков, М. Ержанов сынды әншілер Біржанның өз шығармашылығын, оның әншілік-орындаушылық ерекшелігін бүгінгі ұрпаққа жеткізген. Біржан сал әнші-композиторлығымен қатар талантты әрі дарынды суырыпсалма ақын да болған (Біржан мен Сара айтысы т. б.). Оның ақындық өнерін кейінірек Сара, Әсет, Доскей сияқты ақындар жалғастырды. Біржан сал өмірінің сонғы кезеңі трагедиялық жағдайда өтті. Ел ішіндегі руаралық талас-тартыстың салдары Біржанға да соқпай кеткен жок. Біржанды «жынданды» деп ел арасына жалған лақап таратып, қол-аяғын байлап, жан азабын тартқызады. Кеңестік заманда әдебиетшілер мен музыка этнографтары Біржаның жырларын, сыршыл әндерін жинап, бірнеше рет жинақ етіп бастырды. Оның әдеби және музыка шығармашылығы туралы бірқатар зерттеулер де жазылды. Біржан мен Сараның айтысы негізінде КСРО халық артисі, композитор М. Төлебаев қазақ опера өнерінің классикалық туындысы болған «Біржан—Сара» операсын жазды (либреттосы Қ. Жұмалиевтікі). Ал академик А.Қ. Жұбанов «Қазақ композиторларының өмірі мен творчествосы» (1942) атты кітабының үлкен бір тарауын Біржанға арнады. 1982 ж. республика жұртшылығы халық композиторының туғанына 150 жыл толуын салтанатпен атап өтті.

БАБАЕВ ҚЫЛЫШ

БАБАЕВ ҚЫЛЫШ (1913-1948 ж.), агроном-ғалым, агрошаруа ғылыми кандидаты, ҚазКСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1943 ж.). Бұкар жырау ауданнын түлегі. Қазақ агрошаруашылық институтын бітірген (1937 ж.). 1937- 42 ж. осы институтта ассистент, доцент, кафедра меңгерушісі. 1942-48 ж. В.Р.Вильямс атыңдағы қазақ ғылыми-зерттеу егіншілік институтының директоры. Республика агро шаруашылығын дамытуға, агрономиялық ғылым міндеттерін шешу мәселесіне арналған бірқатар ғылыми еңбектердің авторы. Республиканың әрбір облысында ғылыми негізге сүйенген егіншілік жүйесін жасау, агрономиялык жағдайларына орай әрбір аудан мен облыста агрошаруа өндірісін мамандандыру және ұйымдастыру жөніндегі жұмыстарға басшылық етті. Ленин орденімен марапатталған. Авиация апаты кезінде қаза тапты.

БАБЕКЕ ҚАРМЫСҰЛЫ

БАБЕКЕ ҚАРМЫСҰЛЫ (1811-1906 ж.), Кенесарының сардары Ағыбай батырдың сенімді серігі, сарбазы. Арғын, Қаракесек руының Жансары (Қулық) бұтағынан шыққан батыр. Мүрдесі Беғазы тауының шығыс жағындағы атамекені Монша дейтін жерде жатыр.

БАБЫР БӨКЕНШІҰЛЫ

БАБЫР БӨКЕНШІҰЛЫ (Бөкенбайұлы; 1770-1864 ж.), батыр, би, әулие ретінде Арка қазақтары айрықша кұрметтеген қайраткер. Найманның Бағаналы тармағының Қызылтаз-Ибеске-Жұртшы болысын 25 жыл басқарған. Оның керей Жабай би, Торайғыр (Сұлтанмахмұт Торайғыровтың атасы), Шоң сияқты қалың қазаққа белгілі рубасылармен сыйлас, қөңілдес болғаңдығы жайлы қөптеген әңгімелер Қ. Салғариннің «Көмбе» (1989 ж.) кітабында келтірілген. Омбы облыстык мемлекетгік архивінде Бабыр жайлы мол мәлімет бар. Онда Кенесары ханның 1844 ж. Бабыр батырға жазған хаты да сақтаулы (366-қор, 170-іс). Бабырдың он ұлы бастан-аяқ Кенесары жасағында болған. Бабыр өз елін егіншілікке баулыған, жартылай отырықшылыққа икемдеген. Ұлытаудың солтүстік етегіндегі Сарлық ауылының маңында және Жетіқыз өзенінің жағалауында Бабыр басқарған елдің егін еккен атыздарының ізі осы күнге дейін сақталған. Бабыр Түркістанға жерленген.

БАЙДАЛЫ БИ БЕКШЕҰЛЫ

БАЙДАЛЫ БИ БЕКШЕҰЛЫ (шамамен 1727-1822 ж. ө. с), дуалы ауыз би болған адам. Руы — Арғын тайпасының ішіндегі Мойын Алтайдың Бекше бұтағы. Қазіргі Жаңаарка ауданы өңірін мекен еткен. Қабірі Шідерті өңірінің жағасында төбешік болып жатыр. Байдалы би Абылай және Уәли хандардың тұсында өмір сүрген. Орта жүзге билік айтып, хандар саясатына бағдар беріп отырған. Билер кеңесінін ішінде Байдалыны Абылай хан ерекше кұрметтеген. Байдалы биден калған нақыл сөздері мен толғаулар әр түрлі жинақтарда («Ел аузынан», «Сөз тапқанға колқа жоқ», «Шешендік сөздер», «Қазақтың 100 би-шешені») және С. Сейфуллин шығармалары мен Қазақ Кеңес энциклопедиясында (Алматы, 1973, 2-т., 84-бет) жарық көрген. Жазушылар М. Тиесов пен А. Жұмаділдиннін «Байдалы би» атты кітаптары шықты. Байдалы би құрметіне Жаңаарка ауданында ауылдық округ аталады (2002 ж.).