Қарағанды облысы – Қазақ ССР-ның өнеркәсіптік орталығы (1946-1990 жж.)

Ұлы Отан соғысы аяқталғаннан кейін Қазақстанда халық шаруашылығын ары қарай дамыту міндеті тұрды. Қазақстаннын өнеркәсібі Ұлы Отан соғысы жылдары эвакуацияланған кәсіпорындардың есебінен соғысқа дейінгі деңгейден асып түсті. Осы кезеңде республикада көмір өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы белсенді түрде дамыды.

Соғыстан кейінгі Қарағанды облысы — сол кезеңдегі жалпы және біртұтас саяси-экономикалық жүйенін бір бөлігі. Өпткені, букіл Кеңес елінде, сонымен қатар. Қазақстан республикасында шешіліп жатқан мәселелер. ұсынылып жатқан тәсілдер мен механизмдер, бұл ауданда да қолдау тауып жатты.

Облысының ауылшаруашылық дамуын толығымен көрсету осы тақырыпта арнайы жұмыстар мен зерттеулер жүргізуді керек етеді.

Осы уақытта республикамызда Қарағанды металлургия зауытының құрылысы басталып (Қазақстандық магнитка деп аталатын), Өскеменде қорғасын-цинк комбинаты өзінің бірінші өнімдерін шығарып, Балқаштың мыс қорыту зауытының өндірістік куаттылығы ұлғайып, Жезқазғанда ірі мысқорыту комбинатының кешені тұрғызыла бастады, сондай-ақ, Қарағанды және Екібастұз көмір кенорындары қарқынды пайдаланыла бастады. Осы жылдары Қазақстан әскери-өндірістік кешеннің ірі бір тармағына айнала бастаған болатын. Әскери өндірістің кең құрылымдарының ашылуымен қатар, бұл жерде Семей түбінде атом полигоны, Балқаш көлінің аумағында - зымыран полигоны, кейіннен атақты Байқоңыр космодромы салына бастады.

Қарағанды облысының экономикалық әлеуеті онан сайын арта түсті. Қарағанды металлургия зауытының құрылысы басталды («Қазақстан Магниткасы» деп аталды), Балқаш мыс қорыту зауытының өндірістік қуаты ұлғайып, Жезқазғанда ірі мыс қорыту комбинатының кешені, сондай-ақ Қарағанды бассейнінің батыс аудандары игеріле бастады. Сол жылдары Қазақстан әскери-өндірістік кешеннің ірі бір тармағына айнала бастаған еді. Әскери өндіріс құрылымдары ашылуымен қатар, бұл жерде КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысымен Семей (3 облыстың түйіскен жері — Семей, Қарағанды және Павлодар) ядролық полигоны, Балқаш көлінің аумағында — зымыран полигоны, батыс аймақта атақты Байкоңыр космодромы салынды. Соның ішінде облыстың біраз жерлері Семей ядролық полигонының қызметінен зардап шеккендер қатарына кірді. Жарты ғасыр (1949-1989 ж.) бойы полигонда 475 ядролық жарылыс жасалған, оның 89-ы атмосфералық, 26-сы жер беті, қалғандары жер асты жарылыстары еді. Ядролық және термоядролық жарылыстардың нақты ортасы тұрғындардың егін егіп, шөп шауып, мал бағып жүрген жерлеріне жақын орналасты. Радиацияға ұшыраған адамдардың денсаулық жағдайын ішінара зерттеу тек 1962 жылдан ғана басталды. Мысалы, Қарқаралы ауданы жергілікті тұрғындарының, әсіресе балалардың денсаулығы көрсеткіштері бойынша, қолайсыз аудандардың біріне айналды. 1980 жылдардың ортасында мұндағы сәби өлімі туған 1000 баланын 43,1-ін қамтыды. Облыс бойынша орташа алғанда бұл көрсеткіш 24,0 ал, ауылдық жер бойынша — 31,1 болған еді. Халық тыныс жолдары аурулары, перинаталдық себептерден және инфекциялық аурулар салдарынан зардап шекті. Қарағанды аумағында 1950 жылдары сталиндік жазалау лагерьлері бұрынғысынша жұмыс істей берді. Сол жылдары ең ірі Қарлаг лагерінде 1,5 млн. адам болған. 1948-1952 ж. Қарағанды облысында ГУЛАГ-тың («№4 ПМ-нін Дала лагері», №8 «Песчаный» лагері және №9 «Луговой» лагері т.б.) ерекше лагерьлері орналасты.

Жезқазған осында орын тепкен Степлаг тұткындарының күшімен тұрғызылды. Онда 1954 ж. саяси тұтқындар бас көтерді, көтеріліс аяусыз басып-жаншылды. Тек, 4- бесжылдық (1946-1950 ж.) кезінде ғана 17 ірі шахта қайта құрылып пайдалануға берілсе, 5-бесжылдықта (1951-1955 ж.) Саранда, Тентекте (Шахтинск), Шерубай-Нұрада (Абай), Шоканда көмір кен орындарын игеру басталды. № 31 шахтаның механигі С.С. Макаров 1944 ж. Мәскеудің ғылыми-зерттеу және жобалау ұйымдарының қолдауымен қуатты қабаттар үшін көмір комбайнын, ал 1948 ж. — қопарғыш машина жасады. №31 шахтаның бастығы. А.В. Егоров көмір қопарғыш соқа ойлап тапты, ол жұқа да қатты қабаттарға салғанда тиімді болып шықты. Қарағандыда жасалған осы және басқа машиналар еліміздің көмір өнеркәсібінде техникалық үрдісті алға бастыруда белгілі рөл атқарды. Көмір комбайнын жасаушылар С. Макаров, А. Егоров, П. Денисов КСРО Мемлекеттік сыйлығына ие болды (1948 ж.). Сол жылы Қарағандыда тұңғыш рет атап өтілген кеншілердің кәсіптік мейрамы — Шахтер күні қарсаңында 10 адам Социалистік Еңбек Ері атағын алды. Олардың ішінде Ж. Әбдірахманов, М.А. Айткұлов, П.Ф. Акулов, Б. Нұрмағанбетов, Д.И. Обухов, Г. Хайруллин т.б. еңбек майталмандары бар. 1950-55 жылдары бассейнде көмір өндіру 62%-ға артты, ал еліміз бойынша тұтас алғанда бұл көрсеткіш 49,8% болды. Осы тұста жалпы қуаты жылына 24 млн. тонналық 9 шахта мен бір көмір разрезі және жылына 3,757 млн. тонна өнім шығаратын 4 байыту фабрикасы пайдалануға берілді.

Химия өнеркәсібін дамытуда Қарағанды жасанды каучук зауыты елеулі орын алды. Машина жасау өндірісінің көш бастаушысы Жаңа Қарағанды машина жасау зауыты әр түрлі машина мен механизмдердің 100 шақты түрін шығарды. 1958 жылы Балқаш мыс қорыту зауыты және оған қосылатын түсті металды өндеу зауыты, Қоңырат және Гүлшат қорғасын-мырыш кен орнының базасында облыстағы ірі кәсіпорындар — Балқаш және Жезқазған тау-кен металлургия комбинаттары кұрылды, оған өнеркәсіптік аймақтың түсті металлургия кәсіпорындарының барлық мыс қорыту зауыттары, 11 шахта, 4 кен орны, 3 байыту фабрикасы және тағы да бірқатар кешендер кірді. Жезқазған тау-кен металлургия комбинаты КСРО түсті металлургиясының кеш бастаушысына айналды. 1967 жылы Лондондағы түсті металдардың бүкіләлемдік көрмесінде Балқаш мысы сапасы жағынан ең таза (99,99%) мыс деп табылды. Жезқазған комбинаты мен «Қазақмысқұрылыс» тресі тиісінше Ленин және Еңбек Қызыл Ту ордендерімен марапатталды (1966 ж.). Соғыстан кейінгі жылдары ауыл шаруашылығы ойдағыдай өрге басты. Тың және тыңайған жерлерді игеру мұның маңызды кезеңі болды. 1958 жылға дейін 1 млн. 232 мың гектар жер игеріліп, 16 жаңа кеңшар ұйымдастырылды. Дәнді дақылдар егісін ұлғайту 60 млн. пұттан астам астық өндіруге мүмкіндік берді. Бұл табысы үшін облыс Ленин орденімен марапатталды (1958). Жетіжылдықтың (1959-1965) ірі құрылыстары — Қарағанды металлургия комбинаты мен Ертіс—Қарағанды каналы (ұзындығы 458 км; 1962-1974 ж.) салынып, өнеркәсіп өнімінің 52 жаңа түрі игерілді, 65 кәсіпорын мен баска да ірі нысандар салынды.

Транспорт одан әрі дамыды. Егер 1940 жылы Қарағанды темір жолы торабының ұзындығы 588 шақырым болса, 1953 жылы жаңа желілер құрылысы аяқталуымен (Акмола—Қарталы, 1939-1943 ж.; Акмола—Павлодар; 1946-1953 ж.; Мойынты-Шу, 1946-1953 ж.) - 2952 шақырым болды. 1953 жылға дейін облыста қатты бүркеншікті жолдар жоқ болса, 1980 жылдардың басында автомобиль тасжолдарының ұзындығы 4684 шақырымды құрады. 1959 ж. «Михайловка» (кейін Т. Күзембаев) шахтасы іске қосылды.

1960 жылдардың екінші жартысында ел басшылары тоқырыған әлеуметтік-саяси жүйе аясында экономикалық қайта құруларды жүргізуге әрекет жасады.

Сол кезеңдегі бар елеулі қиындықтар мен жетіспеушіліктерге карамастан. 1960 жылдары өткен онжылдыкпен салыстырғанда жағдай едәуір жаксарғанын атап кеткен жөн.

1956 жылдың ақпанында Мәскеуде өткен КОКП-ның 20 съезінде Сталиннің жеке басқа табынуын жеңу мәселесі басты маңызды мәселе болып талқыланды. Н.С.Хрущевпен оның жақтаушыларының И.В.Сталиннің жеке басқа табынуына қарсы күрестегі батылдықтары мен ерліктерін атай отырып, алға қойған авторитарлық жуйені құрту мақсаты аяғына дейін жүргізілмегенін атай кету керек. Көп ұзамай саяси еркін ойлау да қуғын көре бастады.

Барынан да көп кен, көмір, болат, т. б. талап еткен коммунизм құрылысы елімізде кеңінен жайылды. Қазақстанда тек қана 1960 жылы 83 ірі өндірістік орындар салынып, іске қосылды. Бұл уақытта республикада жылу-энергетикалық база дами бастады. Қарағанды көмір бассейнінде оннан астам ірі шахталар мен кен-байыту фабрикалары іске қосылды. 1955 жылға Екібастұз 2 млн. тоннадан астам көмір берді (көмір ашық тәсілмен өндірілді). Осы жылдары Өскеменнің гидроэлектростанциясы, Жезқазғандағы және Жамбылдағы жылу электростанциялары қолданыла бастады. Қарағанды, Шымкент және басқа қалалардың ТЭЦ-терінің қуаттылығы ұлғайды.

Республикада элетр қуатын өндіру екі жарым есе, оның ішінде гидроэнергия- 5 есе өсті. 1960 жылы, 1940 жылға қарағанда өндірістік өнімдердің жалпы көлемі 732 пайыз құрады. Аталған жылы Ертістің химия-металлургия зауыты іске қосылып, мұнда елімізде алғаш рет жерде жиі кездеспейтін элементтер мен металлдардың тұтас комплексінің өндірістік өндірулерін дұрыстады. 1957 жылы еліміздегі ең ірі Жезқазған комбинаты өнімдерін тиеп жібере бастады. Қарағанды металлургия зауыты толық өндірістік циклмен жұмысқа кірісті. Бұл жерде осы зауытқа байланысты болған қайғылы оқиғаны атай кеткен жөн.

Қарағанды облысының Теміртау қаласындағы Қарағанды металлургия комбинатын тұрғызу бүкілодақтық жастар құрылысы болып хабарланды. Комсомолдың Орталық Комитетінің жолдамасы бойынша мұнда еліміздің жан-жағынан жастардың сансыз легі ағылып жатты. 1959 жылы Қазақстан магниткасында 25,5 мың адам жұмыс істеді, олардың ішінде бірнеше мың кәмелетке толмаған жігіттер мен қыздар болды. Жастардың энтузиазмын пайдаланып, жұмыскерлердің күшіне байланысты проблеманы білмейтін партия және кеңес функционерлері, сонымен қатар, шаруашылық шенеуніктері құрылыста еңбек ұйымдастыруды жетілдіру мәселелерін көзден тыс қалдырып, мәдени-тұрмыстық және тұрғын үй тұрғызу мәселелерін шешуге көңіл бөлмеді. Көптеген жұмысшылар нақты істейтін жұмыстары болмай, аз ақы төленетін операциалар істеуге мәжбүр болды (жұмыссыз тұрған экскаваторлардың орнына жер қазу, т. т.). Адамдардың көбі палаткаларда тұрып жатты. Теміртау қаласының шығыс жағында тұратын 31 мың құрылысшыларға 1300 орны бар асхана, әрбір мың адамға 3,5 ауруханалық төсек-орын (ал құрылыста жарақаттану деген барлық нормалардан асып түсті), 55 мектептік және 6 бала-бақшалық орындар қызмет көрсетті. Нан мен ішетін су жетпей қалатын жағдайлар да болып тұрды. Сол себептерден, 1959 жылдың тамыз айында әлеуметтік-экономикалық кризис Теміртау қаласында көптеген ауыр тәртіпсіздіктерге әкеліп соқтырды.

Механизаторлардың еңбек өнімділігі өте төмен болды. 1953 жылы бір шартты алынған трактордың орташа өнімділігі жоспарланған 652 гектар жұмсақ жер жыртудың 599 гектарын ғана қамтыды. Қарағанды облысының МТС қызмет көрсетіп отырған 130 колхозының тек қана 22-сінде науқан келісімде аталған уақытта аяқталды. Жалпы алғанда, облыстың МТС-ы тракторлық жұмыстың жоспар бойынша 94 мың гектарын, сүдігер көтеруден-82 мың гектарыі орындамады.

Кемістігі көп орталықтандырылған жоспарлау совхоздық және колхоздық өндірістің дамуына өзінін кері ықпалын тигізді. Мұндай жоспарлау совхоз басшыларының инициативасын тұншықтырып, олардың тұтынушылық-арамтамақтық көзқарасын қалыптастырды. Ірі өндіріске айналып, мемлекетке негізгі астық беруші болудың орнына, көптеген совхоздар мемлекеттік ресурстарға сенген, астықты тұтынушыларға айналған еді.

Колхоздардың еңбегінде ауылшаруашылығы өнімдерінің дайындау және сатып алу құнын өзгерту маңызды стимул болды. Бұл құн саясатының үлкен экономикалық маңызы колхоздардың өз өнімдерін өткізуде міндетті тапсырыстар және мемлекеттік сатып алу бойынша кірістерінің күрт ұлғайюында болды.

1958 жылы өндірістік Қарағанды облысы тұтынушыдан көп тауарлық астық беретін өндірушіге айналды.

Жалпы, республикамызда соғыстан кейінгі совхоз құрылысын кезеңдеу өндірушілік күш-куатын дамытудағы өзгерістермен және ауылшаруашылық өндірістің жағдайымен тығыз байланыста қаралады.

Бірінші кезең - калпына келтіру кезеңі (1946-1953 ж.). Қазақстанның совхоздары соғыстың ауыр зардаптарына төтеп беріп, бір шаруашылыққа деп есептелген орташа көрсеткіш бойынша соғысқа дейінгі өндірістің жоғарғы деңгейіне жетеді. Олардың материалды-техникалық базасы жаңарып, нығаяды.

Екінші кезең - тың игеру жылдарын қамтиды (1954-1958 ж.). Оның ерекше белгісі жаңа жерлерде совхоздардың кең түрдегі желілерін ұйымдастыру еді. Кезеңнің соңына қарай республиканың совхоздары жалпы және тауарлы астықтың жетекші өндіргіштері болып, ал Қазақстан еліміздің негізгі сарқылмас астық қорының біріне айналады.

Үшінші кезең КСРО халық шаруашылығын дамытудың жеті жылдық жоспарымен сәйкес келеді (1959-1965 ж.). Ол ауылдар мен селоларда түбегейлі әлеуметтік-экономикалық өзгерістермен, колхоздар базасында совхоздарды жаппай ұйымдастырумен, социалистік меншік-совхоздардың мемлекеттік формасын ауылшаруашылық өндірісін ұйымдастырудың басым түрдегі формасына айналдырумен және Қазақ республикасы ауыл шаруашылығының өндіргіш күштерінің дамуымен сипатталады.

Осы жылдары ауыл шаруашылығында маңызды өзгерістер болды.

Сегізінші бесжылдықпен сәйкес келетін (1966-1970 ж.) төртінші кезең кеңес халқының өмірінде Қазан революциясының 50-жылдығы және В.И. Лениннің туғанына 100 жыл толуы сияқты үлкен саяси оқиғалармен белгілі. Кеңес халқы бесжылдық міндеттерін мерзімнен бұрын жүзеге асыру үшін алып өндіргіш күштерді қозғалысқа енгізіп, ғылыми-техникалық революция кең құлаш жаяды. 1970 жылы Қазақстан еңбекшілері Қазақ Социалистік Кеңес республикасының 50-жылдығын да өздерінің еңбек жетістіктерімен атап өтті. Совхоздарда (90 пайыздан аса) астық өндірісі ұлғая түседі. Совхоздар ұйымдық-шаруашылық жағынан нығаяды, совхоз өндірісін жүргізу мәдениеті көтеріледі, оған шаруашылық есеп принциптері енгізіледі.

Жетіжылдық кезеңде көптеген жаңа совхоздардың құрылған негізгі базасы жері көп, бірақ экономикалық тұрғыдан өте әлсіз колхоздар еді. Колхоз базасында совхоздар құра отырып, Кеңес мемлекеті ауыл шаруашылығының өндіргіш күшін дамытудың деңгейін көтеруді, ауылшаруашылық өнімдерді орасан зор жер массивтерін неғұрлым тиімді қолдану жолымен ұлғайтуды мақсат етті. Бұл жерде жаңа совхоздардың іс-әрекеті бірден жоғары рентабельді болмайтыны ескеріліп отырды. Өздерінің қалыптасу процесінде олар жаңа техникамен жабдықталды және үлкен күрделі құрылыстар жүргізілді, бұрынғы колхозшылардың біліктілік деңгейін көтерді, егіншілік мәдениетін дамытып, жұмысшылардың жұмыс жағдайы мен тұрмысын жақсартты.

Колхоз базасында құрылған совхоздар, бұрынғы және тың совхоздарынан жер аумағы көлемімен және мал басының санымен де, сонымен қатар, жұмысшылардың санымен де едәуір ірілеу болды. Біріншілерде бір шаруашылықта 827 жұмысшы болса, екіншілерде- 628 болды. Ал еңбек өнімділігі және жалпы өнім өндірісі 100 гектар жыртылған жерге шаққанда кейінгілерде едәуір жоғары болды. Бұл бұрынғы және тың совхоздарында еңбек ұйымдастыру өте жетісті болғанын көрсетеді. Сонымен бірге, жерді игеру көлемі колхоз базасында құрылған совхоздарда өте жоғары болды.

Қарағанды облысы бойынша бір жұмыскерге 672 гектар, ал ұзак мерзім пайдаланылатын жерді алсақ - 764 гектардан келген.

Шахтада бірнеше рет әлемдік, бұкіл одақтық, ресцубликалық рекорттар жасалды.

1957 жыл. № 31 шахтаның бригадасы, 31 жұмыс күннің ішінде «Донбас» комбайнымен 27 мың тонна көмір өндірді, әлемдік рекорд белгіленді.

1961 жыл. № 31 шахта. В. Величкина бригадасы бір айда 48415 тонна өндірді. Әлемдік рекорд.

1966 жыл. № 122 шахта. Л. Дақдсберг бригадасы «Қарағанды 7-15» комбайнымен 31 жұмыс күннің ішінде вентеляциялық штректің 2523 погондық метрін етті.

1969 жыл. № 33/34 шахта, №1 бөлімше, Ф. Левина ГК-52 комбайнымен бір жұмыс күннің ішінде 81133 тонна көмір өндірді. Бүкілодақтык рекорд.

1966-1970 ж. 8-бесжылдықтың қорытындылары бойынша Костенко атындағы шахта Ленин орденімен, Теміртау қаласы, Ленин атындағы шахта, «Қазақ металлургия құрылысы»тресі, Қарағанды кондитер фабрикасы Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды (1971 ж.). Бұл жылдары Орталық Қазақстанда 100 шақты ірі өнеркәсіп орындары, соның ішінде Қарағанды металлургия комбинатында 1150 слябинг, 1700 ыстық прокат станы және 6-кокс батареялары, «Тентек» шахтасы пайдалануға берілді, өнеркәсіптік негізде мамандандырылған 7 құс фабрикасы мен құс совхозы, 18 көкөніс-сүт, 12 сүт, 9 ет өнімі совхозы, өнімділігі жоғары қазақтын ақбас сиыры мен еділбай қойын өсіретін 4 асыл тұқымды мал совхозы құрылды. Үкімет облыс ауыл шаруашылығы еңбеккерлердің табыстарын жоғары бағалады: 1 мыңнан аса адам КСРО ордендерімен және медальдарымен марапатталды, сауыншылар Е. Ортман мен В. Руссу Социалистік Еңбек Ері деген жоғары атаққа ие болды.

Қарағандының 1-ГРЭС негізінде Қараганды энергетика жүйесі құрылды. Қарағандыда санитарлық-техникалық жабдықтар, Ақтауда цемент және асбест-цемент бұйымдары зауыттары іске қосылды.

Мыс және темір кендері орналасқан аймақтарда жаңа жұмысшы поселкелері пайда болды, 1954 ж. Жезказған, 1963 ж. Қаражал, 1973 ж. Никольск (1990 жылдан Сәтбаев) қала мәртебесіне ие болды. Кен орындарын игеруде жаңадан салынған Атасу-Каражал (1959, 66 км), Солонички-Қарағайлы (1965, 252 км), Балқаш-Саяқ (1971, 205 км) т. ж. тармақтарының маңызы зор болды.

1970 жылдан бастап бассейнде 26 шахта және 4 байыту фабрикасы жұмыс істеді.

1976 жылы қол жеткізген табыстары үшін «Қарағандыкөмір» бірлестігі Октябрь революциясы орденімен марапатталды.

1977 жылдың желтоқсан айында өндірісте рекорд жасалды - жанармай өндіруде бір адамға 100 тонна айына.

1978 ж. қаңтарда Қарағанды шахтерлері миллиардыншы тонна көмір өндірді. 1979 ж. желтоқсанда «Тентек» шахтасы пайдалануға берілді, 1980 ж. желтоксанда «Шығыс» Орталық байыту фабрикасы іске қосылды, оның жылына 6 млн. тоннадай көмір өндейтін жобалық куаты бар. Осы жылдары Костенко атындағы, «ІІІерубай-Нұра», Октябрь революциясының 50 жылдығы т.б. шахталарды қайта құру аяқталды. Лисаковскінің жоғары фосфорлы темір рудасы шикізатын өңдеуді өнеркәсіпте игеру металлургтердің аса ірі ғылыми-техникалық жетістігі болды (КСРО Мемлекеттік сыйлығы, 1984). 1983 ж. бірегей Шұбаркөл көмір кен орны ашылып, игеріле бастады, оған Қызылжар стансасынан т. ж. тартылды әуелі вахталық, кейін тұрақты поселке орнады. 1984 ж. қарағандылықтар көміршілер каласының 50 жылдығын атап өтті. Осы окиғаға орай қала Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды. Қол жеткен жетістіктерге қарамастан тоталитарлық жүйенің зардаптары, Горбачевтің тереңнен ойластырылмаған қайта құруы мен елді демократияландыруы көп ұзамай тығырыққа тіреді. 1986 ж. Алматыдағы желтоқсан қозғалысы Қарағанды мен Жезқазған жастары тарапынан қолдау тапты. 1989 ж. шілде айында Қарағаңды бассейнінің шахтерлері қалыптасқан жағдайға өз наразылықтарын білдіріп, ереуілге шықты.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

Михайлов Ф.Н. Совхозное строительство в Казахстане. - Алма-Ата, 1973.

Михайлов Ф.К., Шамшатов И.Ш. Народное движение за освоение целинных земель в Казахстане. - Алма-Ата, 1964.

Народное хозяйство Казахстана. Статистический сборник. - Алма-Ата, 1957.

Савосько В.К., Шамшатов И.Ш. Колхозное строительство в Казахстане. - Алма-Ата, 1986.

Очерки экономической истории Казахской ССР /Под ред. С.Б. Баишева. - Алма-Ата: «Казахстан», 1974.